Na Svetski dan borbe protiv kancera stručnjaci apeluju na prevenciju

Svetska zdravstvena organizacija i Međunarodno udruženje za borbu protiv raka već tradicionalno obeležavaju Svetski dan borbe protiv raka svakog 4. februara. Preko 8,2 miliona ljudi, svake godine, umire od raka širom sveta, od čega 4 miliona ljudi umre prerano.

Ovom kampanjom ukazuje se na značaj podizanja svesti o bolestima od raka, njihovoj pravovremenoj prevenciji, dijagnozi i lečenju.

Trenutno preko 8,2 miliona ljudi, svake godine, umire od raka širom sveta, od čega 4 miliona ljudi umre prerano, a samo u Srbiji se dijagnostikuje oko 36.000 novih slučajeva raka i više od 20.000 osoba umre.

Epidemiološke karakteristike malignih bolesti u Republici Srbiji:

U Srbiji su tokom 2021. godine od svih malignih tumora obolele 41.784 osobe (22.333 muškarca i 19.451 žena). Iste godine od raka je umrlo 19.979 osoba oba pola, 10.974 muškarca i 9.005 žena.

Muškarci u našoj sredini najviše su obolevali od raka pluća, kolona i rektuma i prostate. Kod žena maligni proces je najčešće bio lokalizovan na dojci, plućima, kolonu i rektumu i grliću materice.

Maligni tumori pluća i bronha vodeća su lokalizacija i u obolevanju i u umiranju među muškarcima, odnosno drugi su po učestalosti uzrok obolevanja i umiranja među ženama sa dijagnozom raka.

Tokom 2021. godine u Srbiji su od raka bronha i pluća obolele 6954 osobe (4815 muškaraca i 2139 žena) i umrlo je 4608 osoba oba pola (3082 muškarca i 1526 žena).

Rak dojke najčešći je maligni tumor u obolevanju i umiranju kod žena. U Srbiji je 2021. godine od malignih tumora dojke obolelo 4447, a umrlo je 1765 žena. 

Maligni tumori debelog creva i rektuma u našoj zemlji druga su po učestalosti lokalizacija raka u obolevanju i umiranju kod muškaraca, odnosno treći po učestalosti u obolevanju i u umiranju od malignih tumora kod žena. Od malignih tumora debelog creva i rektuma obolelo je 5.174 osoba (3.145 muškaraca i 2.029 žena) i umrlo je 2.490 osoba oba pola (1.542 muškarca i 948 žena).

Rak grlića materice je tokom 2021. godine bio četvrti po učestalosti maligni tumor  u obolevanju i peti po učestalosti u umiranju među našim ženama. Dijagnoza raka grlića materice je postavljena iste godine kod 1.085 žena, dok su 424 žene umrle od ove vrste malignog tumora.

Treći po učestalosti maligni proces među našim muškarcima lokalizovan je na prostati. Tokom 2021. godine od raka prostate novoobolelo je 2.253, a umrlo je 978 muškaraca.

Rak je bolest starije populacije i stope obolevanja počinju da rastu posle 55. godine, a najviše su kod muškaraca registrovane posle 75 i više godina, a kod žena najviše stope su registrovane ranije, počev od 70. godine. Kada govorimo o umiranju i kod muškaraca i kod žena stope počinju da rastu od 60. godine, a najviše se registruju posle 75 i više godina.

Srbija se prema procenama Međunarodne agencije za istraživanje raka svrstava među 40 zemalja Evrope u grupu zemalja sa srednjim rizikom obolevanja (nalazi se na 12. mestu) i visokim rizikom umiranja od malignih bolesti u Evropi (na drugom mestu, posle Mađarske). Procenjene stope obolevanja od svih malignih tumora su niže kod muškaraca nego kod žena.

Muškarci u Srbiji su u srednjem riziku obolevanja od svih malignih tumora, u odnosu na muškarce u zemljama Istočne i Zapadne Evrope, kao i u odnosu na muškarce u Sloveniji i Hrvatskoj. Za razliku od muškaraca, žene u Srbiji su u višem riziku obolevanja od svih malignih tumora, odmah posle žena u Zapadnoj i Severnoj Evropi.

Srbija je, posle Mađarske, zemlja u kojoj su registrovane visoke stope umiranja od malignih tumora kod oba pola. Žene u Srbiji su posle žena u Mađarskoj u visokom riziku umiranja od svih malignih tumora, osim tumora kože.

Maligni tumori najčešće nastaju kao rezultat kombinacije genetskih, fizioloških, faktora okoline i ponašanja. Ukoliko se zadržimo na faktorima rizika vezanim za ponašanje, poznato je da su za 30% malignih tumora odgovorni pušenje, a za ostalih 30% prekomerna telesna težina – gojaznost, nepravilna ishrana i fizička neaktivnost.

Ostali promenljivi faktori rizika kao što su konzumacija alkohola, infekcije ili prisustvo kancerogena u radnoj i životnoj sredini učestvuju ukupno sa 21% u nastanku raka.

Oko 30% svih smrtnih ishoda od malignih bolesti nastaju kao posledica pušenja duvana, prekomerne telesne težine, nepravilne ishrane, nedovoljne fizičke aktivnosti i konzumacije alkohola, a na više od 80% svih malignih bolesti može se uticati modifikovanjem i eliminacijom ovih faktora rizika. 

Pušenje duvana je kao pojedinačni faktor rizika odgovoran za svaki treći slučaj raka i dokazano je da 80 do 85% karcinoma pluća nastaje kao posledica pušenja. Pored karcinoma pluća pušenje je odgovorno za razvoj karcinoma usne duplje, oro i hipofaringsa, laringsa i jednjaka, a dodatni je faktor rizika za razvoj karcinoma mokraćne bešike, bubrega, pankreasa i grlića materice.

Prekomerna telesna težina i gojaznost povećavaju rizik od nastanka raka tela materice, debelog creva, dojke (kod žena u menopauzi) i prostate kod muškaraca.

Teško se procenjuje izolovani doprinos fizičke neaktivnosti kao faktora rizika u nastanku malignih tumora. Fizička aktivnost i izbalansirana ishrana su mere prevencije raka debelog creva, dojke i prostate.

Konzumiranje alkohola povećava rizik od nastanka raka usta, ždrela, dojke, debelog creva i jetre. Četiri, odnosno šest puta veći rizik od nastanka raka organa za varenje imaju osobe koje dnevno popiju oko 1 litar vina ili 2 litra piva u odnosu na osobe koje povremeno ili nikada ne konzumiraju alkohol.

Svaka preterana izloženost sunčevoj svetlosti ili veštačkim izvorima svetlosti, kao što su solarijumi, povećava rizik od dobijanja svih vrsta raka kože. Dejstvo kancerogena životne i radne sredine nastaje posle dužeg latentnog perioda, koji traje od pet do 40 godina, koliko je u proseku potrebno vremena da se normalna ćelija transformiše u malignu ćeliju.

Svaki deseti slučaj raka je posledica infekcije i skoro 22% smrtnih ishoda od raka u zemljama u razvoju i 6% u razvijenim zemljama su posledica hronične infekcije.

Prevencija i rano otkrivanja malignih bolesti

Prevencija malignih bolesti ima ogroman javnozdravstveni potencijal i predstavlja najefikasniji pristup u kontroli malignih bolesti, jer je na približno dve trećine faktora rizika koji su odgovorni za nastanak raka moguće uticati, menjati ih ili ih potpuno eliminisati.

Čak 40% malignih bolesti može biti izbegnuto jednostavnim merama: prestankom pušenja, ograničenim konzumiranjem alkohola, izbegavanjem suvišnog izlaganja suncu, zadržavanjem prosečne težine konzumiranjem zdrave hrane, vežbanjem, kao i zaštitom od infekcija koje se mogu razviti u rak.

U Republici Srbiji su doneti nacionalni programi za skrining raka grlića materice, raka dojke i kolorektalnog raka. Na skrining raka dojke pozivaju se žene starosti od 50 do 69 godina. Mamografski pregledi predviđeni su da se rade svim ženama navedenog uzrasta na dve godine. Skriningom na karcinom grlića materice obuhvaćene su žene uzrasta od 25 do 64 godine, koje se pozivaju na preventivni ginekološki pregled i Pap test jednom u tri godine. Ciljna grupa za testiranje na rak debelog creva obuhvata građane oba pola starosti od 50 do 74 godine, koji se jednom u dve godine pozivaju na testiranje na skriveno krvarenje u stolici.

Rano otkrivanje raka u velikoj meri smanjuje nepovoljne ishode po zdravlje, smanjuje troškove lečenja ove bolesti, a samo lečenje čini delotvornijim i uspešnijim.

Studije sprovedene u visokorazvijenim zemljama pokazale su da je lečenje pacijenata obolelih od raka kod kojih je bolest ranije otkrivena dva do četiri puta jeftinije u poređenju sa lečenjem ljudi kod kojih je rak otkriven u uznapredovaloj fazi bolesti.